Pierwsze wzmianki na jego temat sięgają 1306 roku, w dokumencie Władysława Łokietka potwierdzającym nadanie zamku, wraz z 11 wsiami, biskupowi krakowskiemu - Janowi Muskacie (z którym książę zawarł chwilowo ugodę z przyczyn czysto politycznych) wymieniany jest zamek książęcy (castrum nostrum ducale). Jednakże fakt wystawiania przez Łokietka przywilejów w Chęcinach w 1308 r. świadczy o tym, iż warownia była już wtedy z powrotem w jego rękach. Przypuszczalnie zamek chęciński był w tym czasie ośrodkiem administracji książęcej, w dalszych dziesięcioleciach XIV wieku stał się siedzibą powiatu sądowego.

Warownia była obiektem wysokiej rangi, ośrodkiem życia politycznego, gdzie w latach: 1310, 1318 i 1331 zwoływano zjazdy możnowładców i rycerstwa. W obawie przed Krzyżakami arcybiskup Janisław zdeponował tu w 1318 roku skarbiec archidiecezji gnieźnieńskiej. W dobudowanej przez Łokietka kaplicy przechowywany był czasowo skarbiec koronny.

Twierdza była jednym z miejsc koncentracji wojsk polskich udających się na wojnę z Krzyżakami. Władysław Łokietek wyruszający w 1331 r. na bitwę pod Płowcami, zwołał 14 czerwca w Chęcinach najwyższych dostojników i urzędników państwowych na pierwszy "zjazd ziem polskich" (wydarzenie to uważane jest za początek przyszłych sejmów). W połowie XIV wieku zamek został rozbudowany przez Kazimierza Wielkiego, uchodził za jedną z najpotężniejszych polskich warowni (nigdy nie zdobytej siłą w czasach swej świetności).

Twierdza służyła też, od końca XIV wieku, jako więzienie. Spędził tu m.in. 10 lat Andrzej Garbaty (najstarszy z Olgierdowiczów) - przyrodni brat, a zarazem zacięty wróg Władysława Jagiełły oraz Hińcza z Rogowa, który "wtrącony głęboko do brudnej wieży w Chęcinach omal nie wyzionął ducha od smrodu w więzieniu", jak pisał Jan Długosz w swych "Kronikach". Po wygranej bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. przetrzymywano na zamku znaczniejszych jeńców krzyżackich, więziony był też, wzięty do niewoli w bitwie pod Koronowem, Michał Küchmeister (późniejszy wielki mistrz krzyżacki w latach 1414-1422).

Licząca 150 osób załoga zamku w czasach wojny blokowała ruchy nieprzyjaciela na przebiegających przez Chęciny drogach, a w czasie pokoju utrzymywała na nich porządek i zapewniała bezpieczeństwo podróżującym.

Zamek był też rezydencją rodzin królewskich, królowych i wdów, przebywały tu: Adelajda - druga żona Kazimierza Wielkiego oraz siostra tegoż króla - Elżbieta, sprawująca rządy w imieniu swego syna Ludwika Węgierskiego. Mieszkała tu, wraz ze swym ogromnym skarbcem, królowa Bona. Gdy opuszczała Chęciny, jej majątek wieziono na 24 wozach, ciągnionych przez 140 koni.

Podczas szalejącej w 1425 r. zarazy, schronienie w chęcińskich murach znalazł syn Jagiełły - Władysław. Sprawozdanie z lustracji z 1569 r. zawiera wzmiankę o potrzebie naprawy zamku i związanych z tym trudnościach wynikających z braku wody. Wspomina także o prowadzonych pracach nad wykuciem studni (jej ślady są obecnie widoczne na dziedzińcu zamku dolnego).

Znamienną datą, świadczącą o powolnym upadku znaczenia warowni, jest rok 1588. Wtedy to sejm zezwolił na przeniesienie ksiąg ziemskich powiatu chęcińskiego z zamku do kościoła w Chęcinach. W czasie rokoszu Zebrzydowskiego w 1607 r. zamek został zdobyty podstępem przez zbuntowane oddziały, podpalono zabudowania, wywieziono zbrojownię, znacznemu zniszczeniu uległy fortyfikacje.

W 1610 r. starosta chęciński i miecznik koronny - Stanisław Branicki odnowił zamek, częściowo go rozbudowując. W roku 1657, w epoce szwedzkiego "potopu", chęcińską warownię zniszczyły wojska Rakoczego. Została ona po raz kolejny odbudowana. Jednakże w 1707 r. wojska szwedzkie ponownie spaliły zamek, który wówczas przestał być rezydencją starościńską. Działa ustawione na zamkowych murach po raz ostatni wystrzeliły 11 lipca 1787 roku wiwatując na cześć wracającego z Krakowa do Warszawy (przejeżdżając przez Chęciny) króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Po III rozbiorze Polski zamek popadać zaczął w ruinę, wtedy to opustoszał nawet budynek mieszkalny mieszczący kancelarię grodzką. Mury zamkowe bardzo ucierpiały na skutek działalności miejscowej ludności, pozyskującej stąd materiał na budulec oraz od ostrzału artyleryjskiego w czasie I wojny światowej.

Pierwsze prace konserwacyjne ruin zamkowych prowadzono już w latach 80-tych XIX wieku - nie bez powodu Julian Ursyn Niemcewicz nazwał je "najwspanialszym starożytności polskich zabytkiem". W 1947 roku wojewódzki konserwator zabytków wpisał układ do rejestru zabytków i zaklasyfikował do pierwszej, najwyższej grupy w skali kraju. W wyniku dalszych prac, prowadzonych w latach 1948-1949, odremontowano zamkowe wieże. Przez cały czas prowadzone są prace zabezpieczające obiekt jako "trwałą ruinę".

Zamek dzieli się na dwie części: starszą (górną), rozciągającą się między dwoma okrągłymi basztami oraz młodszą (dolną), z ostrołukową furtą i czworoboczną basztą, którą dobudowano w XV wieku. Wjazd do zamku prowadził od strony wschodniej przez zwodzony most i wysuniętą przed basztę bramę zabezpieczoną żelazną kratą (tzw. broną), opuszczaną na noc.

Brama przylegała do wieży, która podnosiła obronność tego punktu. Z drugiej strony baszty bramnej przylega sklepione pomieszczenie, w którym według tradycji mieścić się miała kaplica zamkowa (gdzie przechowywano skarbiec koronny). Przy murze północnym znajdują się ruiny budynku mieszkalnego z zachowanymi otworami okiennymi oraz sklepionymi piwnicami. Druga z okrągłych baszt służyła za ostatni punkt oporu w razie oblężenia (grube mury oraz zapasy żywności pozwalały na oczekiwanie odsieczy).

Zamek dolny pełnił funkcje gospodarcze. Pośrodku jego dziedzińca znajduje się otwór po studni, wykutej w skale na głębokość 100 m. Prawdopodobnie przez nią i podziemny korytarz prowadzący do chęcińskiego kościoła utrzymywano łączność w czasie oblężenia - znalazło to odbicie w legendzie mówiącej, jakoby zamek posiadał połączenie z kościołem na Karczówce.

Według innych legend, w podziemnych lochach znajdują się jeszcze skarby pozostawione w pośpiechu przez królową Bonę, a także na wzgórzach pojawia się wieczorną porą rycerz cwałujący na czarnym koniu. Ciekawostka jest fakt, iż w latach 60-tych XX w. w scenerii zamku nakręcono film pt. „Pan Wołodyjowski", w reżyserii Jerzego Hoffmana.

Duch królowej Bony 

Obecnie zamek w Chęcinach jest jednym z najczęściej odwiedzanych zabytków tego typu w Polsce. Potężne baszty dominują nad okolicą i widoczne są już z trasy biegnącej do Krakowa. Do dziś zachował się pełen obwód zewnętrznych murów obronnych, dwie wieże, baszta i fundamenty budynków mieszkalnych. W wieży wschodniej mieści się punkt widokowy, skąd przy ładnej pogodzie widać wierzchołki Tatr.

Co roku na zamku organizowana jest "NOC NA ZAMKU" - cykliczna impreza odbywająca się w sezonie letnim w godzinach wieczornych w otoczeniu murów zabytkowej warowni. Wydarzenie jest unikalną propozycją zwiedzania obiektu nocą oraz poznawania w oryginalny sposób wiedzy historycznej dotyczącej ruin. Imprezie towarzyszy m.in. Teatr Ognia, pokazy walk rycerskich i tańców starodawnych oraz turnieje i zabawy.