Ukończono go na przełomie XIV i XV w. po dziesięcioleciach budowy, która rozpoczęła się wraz z założeniem Olsztyna. Jest najstarszą budowlą sakralną w mieście, a także unikatowym zabytkiem w skali całego regionu. Turyści mogą zwiedzać go codziennie, z wyłączeniem czasu nabożeństw.

Halową budowlę o trzech nawach wzniesiono z czerwonej cegły, na kamiennej podmurówce. Charakterystycznymi elementami jej gotyckiego stylu architektonicznego są m.in. strzeliste, witrażowe okna, ozdobne szczyty ze sterczynami czy dekorowana tynkowanymi blendami wieża wybudowana na planie kwadratu.

Ta ostatnia pierwotnie miała trzy murowane kondygnacje i drewnianą nadbudowę. Swą obecną postać, liczącą siedem kondygnacji, zyskała dopiero pod koniec XVI w. Po nakryciu dachem namiotowym z renesansową latarnią jej wierzchołek sięga 70 metrów. W 1721 r. przy wieży dobudowano dwie kaplice. Na przestrzeni wieków kościół był wielokrotnie niszczony, remontowany i przebudowywany. Najtrudniejszym okresem dla świątyni okazał się wiek XIX, gdyż wówczas zostało m.in. niemal doszczętnie zniszczone jej wyposażenie. Doszło do tego zimą 1807 r., kiedy napoleońskie wojska po bitwie pod Pruską Iławką zamknęły we wnętrzu kościoła około półtora tysiąca rosyjskich jeńców. Ci, w obronie przez siarczystym mrozem, spalili wszystko, co tylko się dało. Co więcej, wywołany przez nich pożar naruszył konstrukcję budowli, przez co w 1819 r. zawaliło się jej sklepienie. Do odbudowy świątyni doszło dopiero w II połowie XIX w. Pod koniec tego stulecia budowlę doświadczył kolejny pożar, który tym razem strawił ołtarz główny.

Obecnie poszczególne części wnętrza świątyni wieńczą dwa rodzaje sklepień: nawę główną sklepienie sieciowe, natomiast dwie nawy boczne – sklepienia kryształowe. Uwagę zwraca ostrołukowy portal wejścia głównego, który również jest charakterystyczną cechą gotyku.

We wnętrzu kościoła możemy zobaczyć m.in.: zachowane z okresu średniowiecza tabernakulum z renesansową dekoracją malarską i gotycką kratą, marmurową chrzcielnicę z XVII w., barokowe figury przedstawiające postacie świętych, tron arcybiskupów warmińskich, ambonę z 1913 r. czy pochodzące z nieistniejącego już kościoła w Braniewie bogato zdobione ławy z późnego gotyku. Na uwagę zasługują też organy odrestaurowane w latach 2006-08. Na przełomie XIX i XX w. grał na nich wybitny kompozytor Feliks Nowowiejski, który pełnił tu funkcję organisty. Od 1979 r. świątynia jest miejscem corocznych Olsztyńskich Koncertów Organowych.

W kościele znajdują się relikwie św. Wojciecha, które do Olsztyna trafiły prosto z Gniezna. Od 1965 r. świątynia stała się grobowcem biskupów warmińskich. W 1973 r. nadano jej prawa konkatedry. W 1992 r. uzyskała miano archikatedry, a od 2004 r. jest bazyliką mniejszą. Do tej ostatniej godności wyniósł ją papież Jan Paweł II, który podczas pielgrzymki w 1991 r. odprawił tu mszę świętą.

Źródło: Urząd Miasta Olsztyna http://visit.olsztyn.eu/ .