Wiadomo, iż w Strzelcach w 1286 roku znajdowała się siedziba archidiakonatu, jednostki organizacyjnej w ramach biskupstwa kamieńskiego. Budowla została założona na planie prostokątnym z masywną wieżą po stronie zachodniej w układzie trzynawowym, bazylikowym. Świątynia nie posiada wyodrębnionego prezbiterium. Zarazem po stronie północno-wschodniej dodano czworoboczną zakrystię zachowaną do dnia dzisiejszego. Główne wejście do świątyni umieszczono w przyziemiu wieży od strony zachodniej. Kościół wzniesiono ze starannie obrobionego kamienia i cegły ceramicznej na zaprawie wapiennej. Świątynia była kilkakrotnie przebudowywana, po raz pierwszy po zniszczeniach związanych z najazdem husyckim w 1433 roku. Zmieniono wówczas jej układ przestrzenny na pseudobazylikowy. Ostatnia przebudowa świątyni miała miejsce podczas regotycyzacji w latach 1858-1866. Po zniszczeniach II wojny światowej kościół został odbudowany w latach 1957-1973 w formie nawiązującej do historycznej z okresu jego budowy.

CMENTARZ PARAFIALNY

W obrębie obecnego skweru z fontanną znajdował się cmentarz czynny od 2 połowy XIII do 1723 roku. Nekropolia związana była z kościołem farnym, którego powstanie określa się na lata 80. XIII wieku. Potwierdzeniem prestiżu świątyni było wyznaczenie Strzelec na siedzibę archidiakona, który reprezentował biskupa kamieńskiego. Najstarsza wzmianka źródłowa o tutejszym archidiakonacie pochodzi z 1286 roku. O istnieniu w tym miejscu cmentarza parafialnego świadczy odkrycie podczas badań archeologicznych w latach 2014-2015 licznych pochówków (około 200). Najstarsze spośród nich zostały zadatowane na 4 ćwierć XIII wieku (w przedziale między 1277 a 1290). Odkryte pochówki były umieszczone po południowej stronie kościoła. Zmarłych chowano zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem na wznak, z twarzami zwróconymi ku wschodowi. Grzebano ich w zwykłych jamach ziemnych, dużo rzadziej w drewnianych trumnach, których nikłe pozostałości zarejestrowano podczas prac. Przy zmarłych nie pozostawiano jakichkolwiek przedmiotów. Zazwyczaj były to pochówki pojedyncze, a w nielicznych przypadkach dwu lub wieloosobowe. W jednym z grobów ujawniono potrójny pochówek – mężczyzny, kobiety i dziecka. Odkryto też grób w którym złożono więcej szczątków ludzkich: dwóch mężczyzn, kobiety i dwójki dzieci. Według badań antropologicznych wiek zmarłych wynosił średnio od 26 do 36 lat. W trakcie prac odkryto też liczne fragmenty na - czyń ceramicznych, kilkaset przed - miotów metalowych, w tym gwoździ trumiennych, kilka przypadkowych monet, fragmenty naczyń szklanych i szyb, a także ułamki dachówki ceramicznej mnich-mniszka pochodzącej z kościoła.

RELIKTY BUDOWLI ZWIĄZANYCH Z KOSCIOŁEM I CMENTARZEM

W trakcie prac archeologicznych w 2014 roku odsłonięto dwa relikty kamiennych fundamentów związanych z gotycką kaplicą lub kruchtą kościelną. W jej miejscu wybudowano kolejną budowlę czytelną na planie miasta jeszcze w 1721 roku. Tego typu realizacja nie była niczym wyjątkowym. Podobna kruchta przylegająca do średniowiecznego kościoła farnego zachowała się m.in. w Ośnie Lubuskim. Jak wynika z ustaleń, była to budowla murowana, założona na planie czworobocznym zbliżonym do kwadratu i zapewne sklepiona. Do interesujących znalezisk należy studnia obudowana cegłą ceramiczną, położona po wschodniej stronie skweru. Niestety nie udało się ustalić czasu jej powstania. Przypuszczać należy, że istniała tutaj w czasach nowożytnych i służyła w utrzymaniu cmentarza. Ujęcie wody znajdowało się również po północno-wschodniej stronie kwartału kościelnego. Jeszcze na przed wojennych widokówkach widoczna jest tutaj drewniana pompa.

Źródło: Urząd Miejski w Strzelcach Krajeńskich