To wapienne wzgórze było ośrodkiem władzy, zarówno tej legendarnej (związanej z Krakiem oraz jego potomkami) jak i historycznej: królewskiej, biskupiej oraz książęcej. Dzięki swojej historii wzgórze stanowi obowiązkowy punkt programu wycieczek. Jednak jest to przyjemny obowiązek.

Sprzed kilkudziesięciu tysięcy lat pochodzą pierwsze ślady ludzkiej obecności na tym wzgórzu. Miejsce to dzięki położeniu nad rzeką wśród mokradeł oraz bagien stanowiło doskonałe schronienie. Według, znanej chyba wszystkim, legendy później zagnieździł się tutaj smok, którego pokonał sprytny szewczyk, a najsilniejsi wojowie nie mogli dać mu rady. U stóp Wawelu znajduje się Smocza Jama oraz pomnik bestii stojący przed nią, którzy przypominają tę opowieść.

Prawdopodobnie w IX wieku, jeszcze przed powstaniem państwa polskiego, na wzgórzu stanęły pierwsze trwałe zabudowania. Wówczas służyły władcy zajmującego te ziemie plemienia Wiślan. W chwili wcielenia Krakowa oraz Małopolski do państwa Piastów, Wawel został ośrodkiem władzy świeckiej i kościelnej. Już w X wieku na wzgórzu znajdowało się kamienne palatium książęce oraz liczne kościoły. W roku 1000 powstało biskupstwo krakowskiego, a po nim wzniesiono na wzgórzu katedrę. Relikty z najstarszych budowli takich jak np. Rotundy Najświętszej Marii Panny z X wieku, a także rekonstrukcję zabudowań z wczesnego średniowiecza odwiedzający mogą obejrzeć na wystawie Wawel Zaginiony.

W XI wieku wzgórze stało się jedną z głównych siedzib książęcych, natomiast w XVI wieku Wawel był jednym z centrów kultury humanistycznej. Dwór w tym czasie utrzymywał w Europie liczne kontakty artystyczne.

Główną siedzibą króla w XVII wieku stała się Warszawa. Cały dwór także przeniósł się do Warszawy, przez co zamek wawelski zaczął podupadać. W połowie XVII wieku najazdy szwedzkie przyniosły kres świetności zamkowi. Dwór biskupi, a także katedra zaczęły wówczas odgrywać czołową rolę. Król Polski Stanisław August Poniatowski był ostatnim królem, który nie koronował się na Wawelu, ale w Warszawie.

W 1795 roku, w wyniku III rozbioru Polski, Kraków został wcielony do Austrii. Przez większą część XIX wieku wzgórze pozostawało w dyspozycji wojska – najpierw pełniło funkcję szpitala, a następnie koszar. Centrum Twierdzy Kraków w połowie XIX wieku został ufortyfikowany Wawel. Wówczas wzgórze wawelskie dla Polaków stało się istotnym miejscem pamięci narodowej, a także skarbnicą pamiątek historycznych.

Zamek zaczęto odnawiać w 1905 roku. Jednak po odzyskaniu przez Polskę niepodległości prace kontynuowano z myślą o przeznaczeniu Wawelu na okazałą rezydencję głowy państwa. W latach 20. oraz 30. XX wieku Wawel pełnił tą funkcję będąc zarazem muzeum wnętrz historycznych. Podczas II wojny światowej, a także okupacji niemieckiej zamek stał się siedzibą generalnego gubernatora Hansa Franka. Mimo grabieży udało się uniknąć większych zniszczeń. Udaną renowację przeprowadzono po wojnie. Wtedy także sprowadzono z powrotem cenne zbiory sztuki, a wśród nich m.in. kolekcję renesansowych arrasów, a także pamiątek historycznych. Po wojnie Wawel stał się reprezentacyjnym muzeum, w którym znajdują się najcenniejsze zabytki polskiej kultury materialnej.