Rezydencja wilanowska to pałac, jego bogate dekoracje, rozległe ogrody z dywanami kwiatowymi, a także liczne budowle i pomniki, wznoszone tu od 1677 roku, kiedy właścicielem Wilanowa został Jan III Sobieski, król zwycięzca, a przy tym miłośnik sztuk i nauk. To z nim i z jego żoną Marią Kazimierą związane są wspaniałe barokowe apartamenty królewskie, które można zwiedzać w centralnej części pałacu.

W 1805 roku polityk i miłośnik sztuki Stanisław Kostka Potocki otworzył tu pierwsze polskie muzeum starożytności, prezentujące bogatą kolekcję dzieł sztuki europejskiej i orientalnej, jak również bezcenne pamiątki związane z rodem Sobieskich. Wilanowska kolekcja, którą możemy dziś oglądać, jest jak mikrokosmos sztuki. Znajdują się w niej antyczne wazy greckie, dzieła Cranacha, Rubensa i Davida, niderlandzkie martwe natury, chińska porcelana, srebrne kufle i kryształowe kielichy, ale także haftowane obrazy, dziecięce zabawki, czy grzebyk do czesania wąsów. Nie ma tu jednak nic chaotycznego i przypadkowego. Pasją twórców wilanowskiej kolekcji kierowało poczucie, że zgromadzone dzieła powinny być tak dobrane, by uczyć o wszystkich stylach, szkołach i tendencjach w sztuce. Najlepiej zaś uczyć pokazując przedmioty piękne, wartościowe, egzotyczne, osobliwe i niecodzienne – takie, które zostaną w pamięci na długo.

PAŁAC: komnaty, dekoracje ścienne, meble, obrazy i przedmioty codziennego użytku

Pałac wilanowski był podmiejską letnią rezydencją Jana III Sobieskiego. W drugiej połowie XVII wieku powstał tu reprezentacyjny pałac nawiązujący do francuskich rezydencji entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem), z elementami zaczerpniętymi z włoskiej architektury willowej. Projekt jest dziełem Augustyna Locciego Młodszego, pracującego dla króla przez 20 lat jego rządów. Bryła pałacu jest wyraźnie symetryczna, podzielona na część północną, o dekoracjach związanych z królową Marią Kazimierą, i południową – „przynależącą” do króla Jana III.

Dekoracje fasady od dziedzińca sławią cnoty królewskie i dokonania polityczno-militarne monarchy, wyraźnie odwołują się do wzorców antycznych. W centrum fasady nad głównym wejściem postacie fam z trąbami głoszą dewizę „Sociant cum pace triumphos” (Łączą z pokojem triumfy). Jest to streszczenie filozofii monarchy, który dobrobyt Rzeczpospolitej chciał oprzeć nie tylko na zwycięstwach militarnych, ale i na pokojowych rządach, zapewniających rozwój nauk, sztuk i uprawy roli. Znajdująca się na szczycie fasady kompozycja ze słońcem i złotymi tarczami oraz cytatem z biblijnej Księgi Machabeuszy: „Refulsit sol in clypeis” (Rozbłysło słońce na tarczach) odnosi się do herbu Sobieskich Janina – gładkiej tarczy, symbolizującej zarówno opiekę i ochronę, jak i czystość cnót. Jednocześnie jest tu wyrażone przekonanie, że po okresie niepokojów i wojen Rzeczpospolitą pod rządami Sobieskich czeka nadejście upragnionego złotego wieku.

Zamierzeniem Jana III była budowa pałacu ze skrzydłami bocznymi, jednak śmierć monarchy przerwała prace. Kontynuowała je Elżbieta Sieniawska, bogata i wykształcona przedstawicielka rodu arystokratycznego, która kupiła Wilanów od Konstantego Sobieskiego, najmłodszego syna Jana Sobieskiego w 1720 roku. Z jej polecenia wybudowano skrzydła boczne według projektu Giovanniego Spazzia, który nawiązał do istniejącej architektury i planów z epoki Jana III. Program treściowy skoncentrował się tym razem wokół przedstawień zaczerpniętych z „Metamorfoz” Owidiusza. Na przełomie lat 20. i 30. XVIII wieku południowa elewacja południowego skrzydła została przebudowana według projektu Zygmunta Deybla.

W ostatniej ćwierci XVIII wieku z polecenia Izabeli Lubomirskiej Szymon Bogumił Zug zaprojektował wokół dziedzińca trzy budynki – wolnostojące Kordegardę i Kuchnię oraz przylegającą do pałacu Łazienkę. Wszystkie one prezentują już styl wczesnego klasycyzmu zarówno w uproszczeniu bryły, jak i w dekoracji architektonicznej.

W połowie XIX wieku przebudowano w stylu neorenesansowym północną elewację północnego skrzydła, wzbogacając ją o dekorację prezentującą wszystkich właścicieli Wilanowa, o których przypominają ich medalionowe portrety i herby rodowe. Na początku XX wieku dobudowano piętro do istniejącego budynku Łazienki. Obecnie mieści się tu Galeria Magazynowa, dostępna dla publiczności.

Muzeum wilanowskie jest najstarszym polskim muzeum sztuki. Zostało założone w 1805 roku z inicjatywy ówczesnych właścicieli Aleksandry i Stanisława Kostki Potockich. Kolekcja dzieł sztuki, zapoczątkowana już przez Jana III i powiększona przez kolejnych właścicieli, została wzbogacona zakupami Potockich. W pałacu wilanowskim prezentowano zarówno apartamenty królewskie Jana III i Marii Kazimiery wraz z pamiątkami po rodzinie Sobieskich, jak i znakomitą kolekcję sztuki europejskiej, polskiej i orientalnej. Znalazły się w niej wybitne przykłady malarstwa (dzieła m.in. Lucasa Cranacha, Jana Lievensa, Petera Paula Rubensa, Pompea Batoniego, Angeliki Kaufmann, Antona Graffa), waz antycznych, biskwitów oraz orientalnego rzemiosła artystycznego. Perłą zbiorów do dziś pozostaje „Portret konny Stanisława Kostki Potockiego” Jacquesa-Louisa Davida – jedyne dzieło wielkiego malarza w zbiorach polskich.

OGRODY: dywany kwiatowe, boskiety, stare drzewa i egzotyczne rośliny, jezioro, ptaki i zwierzęta

W czasach Jana III równolegle do budowy wilanowskiego pałacu trwało zakładanie pięknych ogrodów, folwarku wraz z budynkami gospodarczymi oraz zwierzyńca. Naturalne walory przyrodnicze miejsca odpowiadały zresztą wymogom kształtowania barokowych założeń ogrodowych. Tarasowy układ terenu oraz obecność zbiorników wodnych pozwalały na uzyskanie ciekawych perspektyw widokowych i powiązanie ogrodu z otaczającym krajobrazem.

Obecnie do epoki Jana III nawiązują w największym stopniu ogrody włoskie rozmieszczone na tarasie górnym i dolnym między pałacem a Jeziorem Wilanowskim. Dekoracje parterów na tarasie górnym są kompozycyjnym przedłużeniem apartamentów królewskich. Do wątków treściowych pałacu odwołują się m.in. tarcze herbowe Sobieskich Janina. Pierwotny wystrój rzeźbiarski, będący dziełem artystów niderlandzkich, został wywieziony przez wojska rosyjskie na początku XVIII wieku. Ocalały natomiast dekoracje XVIII-wieczne, znajdujące się na balustradzie przy tarasie górnym. Figury puttów oraz sfinksów są dziełem Jana Chryzostoma Redlera. Po drugiej wojnie światowej do Wilanowa zostały przewiezione XVIII-wieczne figury z rezydencji w Brzezince na Śląsku (dzieło Johanna Albrechta Siegwitza), które miały zastąpić utracone na początku XVIII wieku figury z czasów Jana III.

Pod koniec XVIII wieku powstał znajdujący się na południe od pałacu ogród angielsko-chiński, skomponowany przez Szymona Bogumiła Zuga na polecenie Izabeli Lubomirskiej. Odchodzi on daleko od barokowej geometryzacji w stronę tworzenia efektownych osi widokowych, kontrastowania samotnych drzew (lub kęp drzew) z otwartą przestrzenią. Na terenie ogrodu angielsko-chińskiego znajdują się cenne okazy drzew pomnikowych (dąb, miłorząb dwuklapowy), sztucznie stworzone jezioro (pochodzące jeszcze z czasów Jana III) oraz późniejsze (z początku XIX wieku) budynki Holenderni, zbudowane z polecenia Stanisława Kostki Potockiego według projektów Chrystiana Piotra Aignera.

Stanisław Kostka Potocki stworzył nad brzegiem Jeziora Wilanowskiego od jego północnej strony ogród angielski, opadający łagodnie w kierunku wody. Znalazły się w nim parkowe budowle – Altana Chińska czy Pompownia. Osie widokowe łączą poszczególne elementy założenia ogrodowego – jedna z najpiękniejszych wiąże Chińską Altanę z Mostem Rzymskim, prowadzącym na wyspę, na której znajduje się monument upamiętniający rozegraną w 1809 roku bitwę pod Raszynem. Po przeciwnej stronie Jeziora Wilanowskiego powstał inny park krajobrazowy – Morysin. Obecnie jest to rezerwat przyrody z cennymi siedliskami zwierząt i wciąż czytelnymi reliktami historycznej XIX-wiecznej kompozycji krajobrazowej. Najlepiej zachowanym obiektem z tego czasu jest piękna neogotycka brama, znajdująca się na osi wilanowskiej rezydencji.

Po drugiej wojnie światowej pałac wilanowski przeszedł na własność państwa, po szeroko zakrojonych pracach konserwatorskich został otwarty dla publiczności w 1962 roku jako oddział Muzeum Narodowego w Warszawie. Od 1995 roku jest to samodzielna instytucja podległa Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Od 2004 roku prowadzone są kompleksowe prace rewitalizacyjne, które w pierwszej fazie objęły fasady pałacu, najcenniejsze wnętrza (m.in. apartamenty królewskie, Pokoje Chińskie i Myśliwskie) oraz ogrody, wraz z terenem przedpola. Prace są kontynuowane i obejmują przebudowę Galerii Ogrodowych, rewitalizację Oranżerii i Kuchni.

Muzeum regularnie organizuje wystawy czasowe, konferencje i seminaria naukowe, prowadzi badania naukowe, wydaje książki naukowe i popularnonaukowe, organizuje zajęcia edukacyjne poświęcone zarówno wartościom kulturowym, jak i przyrodniczym wilanowskiej rezydencji. Na wortalu muzeum, w Pasażu Wiedzy, znajduje się ponad 3000 cennych artykułów przybliżających historię i kulturę Rzeczypospolitej Obojga Narodów w epoce nowożytnej: www.wilanow-palac.pl/pasaz

Więcej informacji o rezydencji królewskiej w Wilanowie: http://wilanow-palac.pl/historia

Materiały promocyjne Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.