Wielka Synagoga w Tykocinie, będąca siedzibą Muzeum w Tykocinie Oddziału Muzeum Podlaskiego w Białymstoku, zajęła piąte miejsce w Plebiscycie Magazynu National Geographic Traveler „7 Nowych Cudów Polski 2013”.

Wielką murowaną synagogę wzniesiono w 1642r. Jej budowa przypada na okres dominacji tykocińskiego kahału wśród skupisk żydowskich na Podlasiu, Mazowszu i Litwie. Zbudowana na planie kwadratu, z cegły na zaprawie wapiennej, niepodpiwniczona, pod względem architektonicznym należała do końcowej fazy ewolucji nowego stylu, jaki wykształcił się w latach 30. i 40. XVIIw. na należącej wówczas do Korony Ukrainie i ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ogromną kubiczną bryłę synagogi z okrągłą wieżą w północno-zachodnim narożniku, pokrywało tzw. dziewięciopolowe sklepienie, ponad którym znajdował się typowy dla renesansu, pogrążony dach osłonięty attyką. Centralne miejsce we wnętrzu zajmowała murowana bima, dwukondygnacyjna, wsparta na czterech potężnych słupach przykryta sklepieniem klasztornym. Powierzchnię słupów pokrywały tynki imitujące ciosy kamienne. Wnętrze bimy otrzymało bogatą późnorenesansową dekorację stiukową w tzw. typie kalisko - lubelskim. Takie samo stiukowe zdobienie widniało na krawędziach sklepień sali wielkiej. Pola sklepień sali głównej i bimy pokrywały polichromie wyobrażające firmament niebieski ze złotymi gwiazdami. Aron ha-Kodesz na wschodniej ścianie o manierystycznej dekoracji rzeźbiarskiej był bogato złocony. Na ścianach synagogi zaczęto umieszczać polichromie z tekstami modlitw. Te ozdobne tablice służyły nie tylko do dekoracji wnętrza, ale spełniały praktyczną rolę: ułatwiając wiernym wspólne odmawianie modlitw podczas uroczystych nabożeństw w warunkach, gdy słabe oświetlenie uniemożliwiało korzystanie z modlitewników. W ciągu następnych dziesięcioleci do głównego korpusu synagogalnej budowli dostawiano przybudówki, w których mieściły się sklepiki i bejt midrasze, czyli domy nauki.

Przylegające do synagogi sklepiki stopniowo likwidowano na rzecz powiększania jej powierzchni. Z czasem z tych dobudówek wykształciły się, istniejące do dziś parterowe pawilony o tzw. sklepieniach kolebkowych z lunetami, nakryte pulpitowymi dachami, otaczające z trzech stron główny korpus. Mieścił się w nich przedsionek oraz oddziały modlitewne dla kobiet. Po wielkim pożarze w 1736 r., gdy zawaliły się sklepienia synagogi i doszczętnie spłonęła rytualna łaźnia. Władze kahału natychmiast przystąpiły do odrestaurowania synagogi i budowy nowej łaźni. W rezultacie wielka synagoga otrzymała kształt architektoniczny zachowany do dziś. Renesansowy dach z attyką zastąpiono wysokim dachem mansardowym. Zmienił się wystrój wnętrza. Na odbudowanych sklepieniach nie przywrócono stiukowych dekoracji i malowideł, a w miejsce zniszczonego boniowania na filarach bimy umieszczono, wykonane na gładkim tynku rokokowe polichromie. Po zagładzie tykocińskich Żydów w czasie II wojny światowej, wielka synagoga, ograbiona i spustoszona, niszczała. W latach 50. XX w., staraniem ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Władysława Paszkowskiego, została zabezpieczona przed dalszą dewastacją i wkrótce poddana gruntownej konserwacji. Ostateczne prace przeprowadzono na koszt skarbu Państwa w latach 70. XX w. i w 1978 r. obiekt przekazano ówczesnemu Muzeum Okręgowemu w Białymstoku, jako siedzibę jego tykocińskiego oddziału.

W 1976 r. odbudowany został Dom Talmudyczny (Beit Midrasz z XVIII w.), zniszczony w czasie II wojny światowej, w którym znajdują się stałe ekspozycje i są organizowane wystawy czasowe.

Wystawy stałe

Sala Wielka Synagogi

W Muzeum w Tykocinie w latach 2015 – 2016 realizowany był projekt „Rekonstrukcja wnętrza Sali Wielkiej Synagogi w Tykocinie” finansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Pozwolił on na przywrócenie wyglądu głównej sali modlitewnej z okresu międzywojennego, kiedy modliły się w tej Synagodze rzesze wiernych. Przystępując do rekonstrukcji ruchomego wyposażenia wzięto pod uwagę muzealny charakter obiektu w chwili obecnej, potrzebę zachowania ciągów komunikacyjnych dla licznie odwiedzających tykocińską Synagogę gości. Stąd założeniem Muzeum było wykonanie symbolicznego wyposażenia ukazującego zwiedzającym przekrój sprzętów znajdujących się w tym miejscu w okresie, gdy służyło ono żydowskiej społeczności Tykocina.

Koncepcja wystawy została opracowana na podstawie zachowanych źródeł ikonograficznych - dokumentacji wykonanej przez historyka i badacza kultury żydowskiej Szymona Zajczyka w latach 20. i 30. XX wieku, przechowywanej obecnie w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie, oraz archiwalnych fotografii wnętrza tykocińskiej Synagogi sprzed II wojny światowej, znajdujących się w Muzeum Diaspory w Tel Awiwie.

Dwuletni projekt pozwolił Muzeum odtworzyć historyczne wyposażenie sali modlitewnej oraz przywrócić przedwojenny wygląd aronu ha-kodesz – szafy służącej do przechowywania zwojów Tory. Dziś w tykocińskiej Synagodze możemy podziwiać zrekonstruowaną drewnianą świętą szafę z rzeźbionymi drzwiami i zdobiącymi ją odtworzonymi parochetem i lambrekinem oraz ruchome elementy wyposażenia wnętrza w postaci różnego rodzaju ław, pulpitów i stelaży przyściennych. Na odnowionej bimie prezentowany jest zrekonstruowany fotel Eliasza wykorzystywany w obrzędzie obrzezania. Realizacja tego projektu podnosi walory historyczne obiektu pozwalając wprowadzić widza w sakralną przestrzeń dawnej synagogi.

Tykocin był w przeszłości ważnym ośrodkiem miejskim, a kahał żydowski, założony tu w 1522 r., należał do największych i najbardziej znaczących w dawnej Polsce. Żydzi odgrywali ważną rolę w życiu Tykocina, jako główny czynnik jego gospodarczego rozwoju. Tykocińska Wielka Synagoga wybudowana została w 1642 r. Obecny kształt nadano jej odbudowując po pożarze w 1736 r.

Po zagładzie tykocińskich Żydów w czasie II wojny światowej 25 i 26 sierpnia 1941 r., wielka synagoga, ograbiona i spustoszona, niszczała. W latach 50. XX w., staraniem ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Władysława Paszkowskiego, została zabezpieczona przed dalszą dewastacją i wkrótce poddana gruntownej konserwacji. Konserwatorzy z Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie, pod kierunkiem Kaliny Stawickiej, Marii Rymaszewskiej i Stanisława Stawickiego w latach 1974-1978 przeprowadzili badania i dokonali konserwacji zachowanych malowideł na ścianach sali wielkiej, na filarach i sklepieniu bimy oraz konserwacji i częściowej rekonstrukcji aronu ha-kodesz.

Odsłonięto najstarszą warstwę malarską, przyjmując zasadę pozostawienia malowideł w takim stanie, w jakim dotrwały do naszych czasów. Dekorację ścian i części bimy stanowią polichromowane tablice z tekstami modlitw w języku hebrajskim i aramejskim w bogato zdobionych bordiurach. Powstawały one w różnym czasie z fundacji pobożnych członków tykocińskiego kahału. Najstarsza inskrypcja z fragmentem Psalmu Dawida pochodzi z 1662 r. i znajduje się nad łukiem bimy, na zewnętrznej stronie od północy. Na wschodniej ścianie synagogi po obu stronach aronu ha-kodesz znajdują się tablice datowane na lata 1689 i 1691.

Dekoracja malarska aronu ha-kodesz łączy w sobie wszystkie odsłonięte i zachowane warstwy od I poł. XVII do XIX w. Najstarsze oryginalne zdobienie w postaci złoceń i srebrzeń znajduje się na dolnym szerokim gzymsie i zwieńczeniu. Pierwotnie aron ha-kodesz był bogato złocony i srebrzony, a we wnęce (dziś odtworzonej) umieszczona była drewniana skrzynia zamykana rzeźbionymi drzwiami. Drzwi aronu przysłaniał parochet - bogato haftowana zasłona. Po prawej stronie ustawiony był pulpit kantora z tablicą "sziwiti", a po lewej na postumencie olbrzymia mosiężna ośmioramienna chanukowa menora.

Centralne miejsce we wnętrzu synagogi zajmuje murowana dwukondygnacyjna bima, wsparta na czterech potężnych słupach, przykryta sklepieniem klasztornym. Pola sklepień bimy pokrywają polichromie wyobrażające firmament niebieski ze złotymi gwiazdami.

W gablotach prezentowane są zbiory judaików: ozdoby Tory, lampki i świeczniki chanukowe, balsaminki, tałesy, tefiliny, jarmułki i inne.

Dom Talmudyczny

Galeria malarstwa Zygmunta Bujnowskiego

W zaaranżowanym saloniku szlacheckim z przełomu XIX/XX w. prezentowana jest kolekcja obrazów Zygmunta Bujnowskiego - malarza, żyjącego i tworzącego w Tykocinie w pierwszej ćwierci XX w. Zygmunt Bujnowski, pseudonim Zych, urodził się 2 lutego 1895 r. we wsi Kutyłowo - Porysie w rodzinie kultywującej tradycje niepodległościowe. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu i w Polskiej Szkole Sztuk Pięknych w Kijowie pod kierunkiem Konrada Krzyżanowskiego - jednego z twórców warszawskiej szkoły modernistycznej.

Edukację przerwała rewolucja bolszewicka. W 1918 r. Bujnowski powrócił do Warszawy, gdzie wstąpił do Legii Akademickiej. W tym czasie jego prace zostały po raz pierwszy pokazane publicznie na wystawie w Salonie Dorocznym Towarzystwa Zachęty Przyjaciół Sztuk Pięknych w Warszawie.

W walkach na Śląsku Cieszyńskim Zygmunt Bujnowski został ranny. Po okresie rekonwalescencji ukończył Szkołę Podchorążych i uzyskał stopień podporucznika. W czasie wojny polsko-bolszewickiej walczył w szeregach III Pułku Legionów. Został ranny pod Berezyną. Ciężki postrzał w głowę spowodował trwałe inwalidztwo. Bujnowski zamieszkał w Tykocinie. W 1926 r. poprawa zdrowia pozwoliła mu na zorganizowanie w Pawilonie Ogrodu Miejskiego w Białymstoku wystawy, gdzie zaprezentował 81 prac. W tym samym roku wystawiał w Grodnie i w warszawskiej Zachęcie.

Bujnowski tworzył głównie pejzaże, do których motywy czerpał ze wschodnich kresów Polski. Na uwagę w jego pracach zasługuje niebo będące odbiciem nastrojów psychicznych, w jakich się wtedy znajdował. W jego twórczości odnajdujemy też obrazy o tematyce architektonicznej. Malował kościoły, cerkwie i synagogi ukazując wielokulturowość wschodniej Polski.

Zmarł 5 marca 1927 roku. Jako oficer Wojska Polskiego został pochowany z honorami wojskowymi na cmentarzu w Tykocinie.

Gabinet Glogerowski

Ekspozycja poświęcona jest życiu i działalności Zygmunta Glogera. Uczony, żyjący w latach 1845 - 1910, trwale zapisał się w wielu dziedzinach nauki polskiej jako badacz kultury staropolskiej, etnograf i folklorysta, krajoznawca, archeolog, zbieracz pamiątek przeszłości historycznej.

Wystawa prezentowana jest we wnętrzu będącym próbą odtworzenia gabinetu, w jakim pracował uczony i pokazuje przedmioty reprezentatywne dla glogerowskich zbiorów.

Zygmunt Gloger urodzony i wychowany na Podlasiu niedaleko Tykocina, po studiach odbytych w Szkole Głównej w Warszawie i na Uniwersytecie w Krakowie, wrócił w rodzinne strony i osiadł w odziedziczonym po ojcu majątku Jeżewo. Tu poświęcił się pasji kolekcjonerskiej i badawczej. Terytorialnie zasięg jego badań naukowych to Mazowsze i Podlasie w promieniu do kilkudziesięciu kilometrów od Jeżewa i Tykocina oraz Puszcza Kurpiowska i Białowieska oraz okolice Drohiczyna.

Kolekcjonerstwu Glogera przyświecała idea ocalenia każdego najlichszego nawet śladu przeszłości. Z wędrówek naukowych, obok zabytków, przywoził notatki, fotografie i rysunki dokumentujące zabytki budownictwa i zamierające tradycje ludowe. Zaowocowało to ogromnym zbiorem materiałów źródłowych, cennych przy pracy nad encyklopedycznym ujęciem wiedzy o dawnej Polsce. W zbiorach jeżewskich znalazły się zatem przedmioty kultury materialnej, archiwalia, zabytki archeologiczne z prowadzonych systematycznie badań powierzchniowych na obszarze Podlasia i Zachodniej Litwy oraz materiały niedoceniane wcześniej przez kolekcjonerów, jak: klepsydry pogrzebowe, bilety wizytowe rękopiśmienne, miedziorytnicze rebusy itp.

Wśród pamiątek po prowizorach farmacji, czyli dawna apteka w małym miasteczku

W wnętrzu prowincjonalnej apteki z I poł. XX w., które zaaranżowane zostało meblami z dawnych białostockich aptek - dwa regały z izby ekspedycyjnej i stół recepturowy - prezentujemy kolekcję zabytków danego aptekarstwa. Wśród zabytków wyposażenia dawnych aptek najliczniejszą grupę tworzą naczynia służące do przechowywania surowców i leków, przeznaczone do izb dyspenzacyjnych, materialni aptecznych i piwnic, a także naczynia do wydawania wytworzonych leków. Większość porcelanowych i szklanych naczyń do przechowywania surowców i leków pochodzi z apteki Antoniego Radziszewskiego, założonej w 1933 r. w tartacznej osadzie Czarna Wieś - Stacja w pobliżu Białegostoku (dziś miasto Czarna Białostocka). Są wśród nich puszki opatrzone sygnaturą fabryki fajansu i porcelany w Chodzieży, szklane flaszki i słoiki ze szlifowanymi korkami. Naczynia do przechowywania surowców i leków pochodzą także z przedwojennych aptek w Tykocinie, Wasilkowie, Białymstoku. Zachowały się pojedyncze narzędzia pracy laboratoriów aptecznych, czyli tzw. utensylia laboratoryjne. Obok kilku wag z lat 50. XIX w. i miedzianych syfonów, znajdują się tu drewniane i metalowe łopatki do maści, infuzorki, pigulnica, lejki porcelanowe, menzurki porcelanowe i szklane naczynia do dozowania leków. Są też porcelanowe moździerze z Ćmielowa i Chodzieży, moździerze żeliwne i mosiężne oraz ręczne młynki do ziół firmy "Goldenberg".

Ekspozycję uzupełniają książki, druki ulotne i archiwalia pochodzące z prowincjonalnych aptek na Podlasiu od połowy XIX do połowy XX wieku oraz archiwalia związane z rodzinami tykcińskich aptekarzy. W 1977 r. Muzeum pozyskało pamiątki po aptekarzu tykocińskim Zygmuncie Bohdanowiczu. Dokumenty, korespondencja, fotografie, książki, druki ulotne oraz naczynia apteczne i różnorodne utensylia laboratoryjne stały się zalążkiem muzealnej kolekcji zabytków dawnego aptekarstwa.